Wie spreekt namens de Natuur?

DIALOOGREEKS
Urgente Ontmoetingen Wie denken we dat we zijn?
Stichting Groeneveld in samenwerking met NatuurCollege

Wie spreekt namens de natuur?

1 september 2023
Kasteel Groeneveld
essay/verslag door Paul Roncken

Twee mensen spraken namens de natuur. De één een natuuroptimist die schattig kleine buttons uitdeelde om op straat ook zo herkend (of aangesproken) te worden. De ander een realist. Eigenlijk een voormalig pessimist. Maar na herhaaldelijk uitleggen ‘waarom zou je pessimist willen zijn?’, telkens dit antwoord gaf: ‘omdat het gewoon meer realistisch is’.

De natuuroptimist lijkt de meest gewenste antwoorden te gaan geven op deze avond, maar stelt al snel teleur met zijn diepe verontschuldiging dat hij ‘dieren voor geld opsluit’. Thijs de Zeeuw ontwerpt de kooien en verblijven voor dieren in Artis. Een plek waar mensen met kleine kinderen komen om als mens ‘gezien’ te worden door wilde dieren. De mens wil gezien worden. De dieren kijken de mensen maar zelden aan, maar de mens maakt bokkesprongen om oogcontact met ze af te dwingen. Voor even in contact met echte natuur.

‘Dierentuinen zijn een vorm van kolonialisme waar ik echt grote moeite mee heb, zeker in Artis met zoveel neoklassieke gebouwen’

begint de realist het gesprek. Zij is filosoof en schrijver en docent Lisa Doeland. Prachtige achternaam.

Thijs gaat nog verder door het stof. Ja. Alles opzetten en afschieten, dat is de cultuur van het koloniale. Maar toch. In een dierentuin ervaar je tegelijk het goed en kwaad in jezelf. Je bent er om je de adem te laten benemen door levende natuur. Geen fictie. Echte dieren. Echt leven. Die interesse is een goede daad. Maar het is kwaad dat dit leven is opgesloten. Het is de valse machtsverhouding die kwaad maakt.

Thijs laat een plaatje zien van een werk dat hem inspireert. Een zwarte kooi met frisgroene planten daarin, op een hoek van een neoklassiek wit gebouw. Wild cage-Ruderalgarten, Lois Weinberger, Graz Oostenrijk

In de stad Graz is dit inmiddels het meest wilde stukje stad. Dankzij het hek is de natuur vrij. Een natuur die niet bestaat uit exotisch ingeplante soorten, maar juist uit bermbeplanting dat zelf verwilderd met zaailingen. Zo kan volgens Thijs de dierentuin van de toekomst eruitzien. Hij probeert in het IJ van Amsterdam een palingpark te maken. Waar de paling het meer naar de zin heeft dankzij de bizarre objecten die Thijs er voor ze in heeft laten zakken. En zo kan de mens kijken naar een genietende paling. De taal van de paling begrijpen we niet, maar we zien wel dat de paling het naar de zin heeft.

Thijs zegt: verberg je onhandigheid als mens niet. Ieder goedbedoeld gebaar naar natuur wordt heel anders opgevat door de dieren en planten die erop reageren. Het is allemaal speculatie. Wij als onhandige mens en de dieren of planten die ook maar onhandig terug-speculeren.

Lisa vult aan. De eerste keer dat een astronaut vanuit de ruimte naar de aarde keek is wel eens omschreven als ‘het kijken van de aarde naar zichzelf’. Voor het eerst kon de aarde zichzelf zien. Want welke ogen, gemaakt van dezelfde natuur als de aarde, hadden ooit van die afstand naar het eigen lichaam kunnen kijken? Dat onhandig zweven door de ruimte in onhandige pakken in kleine capsules… het ging om het-naar-zichzelf-kijken.

Waar we wel eens wat realistischer in mogen zijn, vindt Lisa, is de omgang met toxische materialen, met gif, plastics, pfas en ander menselijk geknutsel. Dat is het soort natuur waar we een gesprek mee aan moeten gaan.

Dat viel een beetje dood neer in de zaal.

Maar kijk dan toch naar al dat materiaal dat nodig is om al die meningen en foto’s te delen en mediacultuur tot je te nemen? Al die kabels en metalen en grondstoffen… Dat is een veel wezenlijker vraag dan de hysterische vraag wat de natuur wil. Wie weet dan nou? We hopen zó dat de natuur gaat spreken en ons gaat vertellen hoe we onszelf kunnen bedwingen. Zoals die professor Challenger in dat boek van Conan Doyle (die ook de Sherlock Holmes reeks schreef). Challenger boort door de mantel van de aarde om bij de kern van Gaia uit te komen en haar te dwingen om hem, als mens, aandacht te geven.

Maar Gaia kon alleen maar ijzingwekkend schreeuwen en daarna het geboorde gat weer sluiten. Wil je echt weten hoe natuur klinkt? Hoe gruwelijk zij kan klinken? Is het de gruwel die we opzoeken om op een punt uit te komen dat we onszelf eindelijk bedwingen? Eindelijk echte spijt kunnen uitspreken en ons leven beteren.

Nu kwam de zaal in opstand.

Zeg, het gaat hier veel teveel over kennis. Ik mis hier de ervaring. We zijn empathen, wezens die heel goed kunnen invoelen. Wie de meeste stemmen hoort, heeft het meeste recht van spreken. We zijn betekeniszoekende wezens en hebben een sterke emotionele aanmoediging nodig.

Er stapt een vrouw uit het publiek richting podium en gaat zitten. Ze vertelt en het is doodstil.

Toen ik in mijn leven in een depressie terecht kwam, verloor ik het vermogen om mijzelf te reguleren. Ik moest me leren verhouden tot een natuur die niet altijd beschikbaar is. Een zijnservaring, belichaamd. Ik heb veel geleerd in die tijd. Het aanvaarden van het onbeschikbare.

Natuur spreekt niet vanuit beschikbaarheid, maar uit het onbeschikbare. En ze doet dat belichaamd, met af en toe een fonetische klank.

Thijs ontwerpt een verblijf voor de Algazelle, een diersoort die helemaal niet meer in het wild voorkomt. Deze gazelle is niet meer beschikbaar in het wild, alleen in gevangenschap waar de mens voor haar zorgt. Natuur verandert van haar natuur. Klimaatzones verschuiven. Natuur is speculatief geworden en niet betrouwbaar als een klok. Natuur is niet beschikbaar maar wel bezig. Natuur verandert van taal.

Het is de verandering van natuur waar we het meest angst bij voelen. Het on-natuurlijke.

En precies die angst verlamt. Wat niet handig is want er moet juist zoveel gebeuren. We moeten wat gaan DOEN! Met een empathisch vermogen alleen gaan we het niet redden. Mooi woord trouwens: emphaat. Er is een andere taal nodig voor de rechtspraak, voor de politiek, de economie, de religie, de wetenschap, de zorg en het onderwijs. Al die verschillende talen lopen hier, vanavond, door elkaar heen. De spiritueel verwijdt de wetenschap, terwijl ze het ook maar, vanuit een onhandigheid probeert uit te vogelen.

Er stapt ‘een mens’ het podium op en deelt mee dat het wel degelijk kan vanuit empathie. Er is een beweging gaande die groeit, kijk en luister maar eens naar de stemmen van deze avond.

Later, bij het afscheid nemen, vertelt deze ‘mens’ wat ze niet heeft gedeeld. Ze is ervan overtuigd dat er echt een heleboel ellende zal komen. Dat we daarna pas wat nieuws zullen leren. Nog een realist dus en geen pessimist. De taal van het verdragen en doormaken en uiteindelijk: het aanvaarden van het onbeschikbare.

Naschrift één

Al voordat de zomer op het noordelijk halfrond goed en wel was begonnen, werd de zee geteisterd door extreme hittegolven. Dit is van totaal andere orde, zegt hoogleraar oceanografie Erik van Sebille tegen de NOS.

‘De oceaan is echt van slag en andere dingen aan het doen’. ‘Die is zoveel sneller aan het opwarmen, er is zo veel minder ijs rond Antarctica. Dat is voorbij wat we ooit dachten dat mogelijk is’.

Is het meten van warmte niet een sterk signaal dat telt als communicatie vanuit ‘de natuur’? Hoe anders praat de oceaan als de belangrijkste blauwe motor voor de hele planeet, onze blauwe planeet? Zijn CO2 en temperatuur en stikstof en nitraat niet taal genoeg?

Naschrift twee

Volgens de filosoof Francois Lyotard, heeft de 20e eeuw met al haar moderniteiten, voor een te groot vertrouwen in taal gezorgd. In zijn boek ‘Le Differend’ uit midden jaren 80 van de vorige eeuw, beschrijft hij de grote draai van alle westerse filosofie in de richting van taal en daarmee impliciet ook: het verval van metafysica. Met de moderne taal hebben wij de angst die zo verbonden is aan onze natuur in onszelf getemd. Moderne taal is taal van de grootst mogelijke beheersing. De toegenomen interesse in inheemse culturen wereldwijd doet inzien dat inheemse taal zo gek nog niet is. Er hoeft geen woord te zijn voor bezit van land, om er wel goed mee om te gaan. Taal vindt niet alleen via woorden haar weg naar een gehoor en passend gedrag.

Naschrift drie door Dirk Sijmons

Laten we ook rekening houden met een grens aan het post-humanisme: het maken van nieuwe vormen van empathie. Dit wordt aardig verwoord in de Troonrede van de Waddenzee, onlangs uitgesproken door Frank Westerman bij de Landschaps Triënnale. Het verscheen ook in De Groene Amsterdammer.

Eigenlijk een pleidooi voor een nieuw soort Antropocentrisme: één waarbij niet de hubris maar de verantwoordelijkheid van de mens centraal staat.

Een kort citaat:

‘Als je het mij vraagt zijn mensen niet slechts een deel van het probleem, we zíjn het probleem, en dus onmisbaar bij welke oplossing dan ook. De plasticsoep in de oceaan is ons brouwsel; geen andere diersoort dan de onze kan die troep er weer uit vissen. De can do-houding van Boyan Slat van het megaproject The Ocean Cleanup hoeft geen rekening te houden met wat de zee er zelf van vindt – dát maakt slagvaardig.

Ik stel voor de oproep ‘Rechten voor de Natuur’ te vervangen door ‘Plichten voor de mens’. Doe niet omslachtig. Benader de zorg om de planeet vanuit diegene die de zorg zal moeten leveren – met realiteitszin, urgentie en doortastendheid’.

Zelf ook een naschrift toevoegen? Dat kan, mail het ons. We behouden ons het recht voor te selecteren.

En abonneer je op de nieuwsbrief van NatuurCollege, dat kan onderaan deze pagina.